Sadriddin Ayniy – bolalar shoiri va adibi.
Sadriddin Ayniy – bolalar shoiri va adibi. Sadriddin Ayniy(1878-1954) bolalar uchun ijod etgan ma`rifatparvar adiblardan. Bu bejiz emas, albatta. Ma`rifatparvar S.Ayniy 1903 yili Samarqandga borib, M.Behbudiy tashabbusi bilan tashkil etilgan usuli jadid maktablarini ko`radi, o`qish va o`qitish ishlari bilan tanishadi. Buxoroga qaytgach, o`zi ham dastlab, tatar maktabida tojik tiliga tarjimon, so`ngra, 1908 yilda shunday maktab ochishga muvaffaq bo`ladi.
Ayniy bolalar uchun ijod qilishni o`z maktabi talabalari uchun darslik yozishdan boshlab, “Alifbo” darsligini tartib beradi. 1910 yilda esa “Tahzib us-sibyon” darsligini nashr ettiradi. Ushbu darslik ko`p jihatlari bilan o`sha davr pedagogik risolalariga hamohang bo`lgan. Xususan, “Tarbiyali bola”, “Odobli bola”, “Ota-ona”, “Maktab”, “Ustoz muallim”, “Marhamatli Ahmadjon”, “To`g`rigo`y va o`g`ri bola” singari didaktik matnlar va she`rlarning berilishi an`anaviydir. Biroq, bu didaktik matnlar ifodasida, mavzuni talqin etishda ustod Ayniy darsligining o`ziga xosligi ko`rinadi.
Ayniy yerli xalq shevasida , ko`proq tojik tilida ijod qilgan, binobarin, darsliklarida fors tilidagi “Chor kitob”ga xos an`analarni rivojlantiradi. Ayniqsa, maktabning ilm maskani sifatidagi ta`rif-tavsifi ustoz-shogird savol-javobiga monand keltirilishi diqqatga sazovor. Bunday matnlardan dunyoning eng yaxshi joyi- maktab, eng yaxshi bolalar- maktabda o`qiydaganlar, undan ham yaxshilari- hech qachon maktabdan qolmaydiganlari, bulardan-da yaxshisi- saboqni puxta o`zlashtiradiganlari, tag`in o`rtoqlariga samimiy munosabatda bo`lib yordamini ayamaydiganlari ekani o`quvchiga tushuntirilib boriladi. Ustod Ayniy darsligiga kirgan didaktik matnlar bola tarbiyasida maktab, oila va muhit munosabatlari ta`siriga e`tibor berilgani bilan ajralib turadi.
Ya`ni, bunda bolaning to`g`ri tarbiya topishida birgina maktab emas, oila, ota-ona va atrofdagi odamlar ham muhim rol o`ynashi ijtimoiy-hayotiy hikoyatlar orqali asoslab berilgan. S.Ayniy maktablar uchun ko`pgina alifbe va o`qish kitoblarini tartib berganligining o`ziyoq, uning bolalikka bo`lgan yuksak e`tiboridan dalolat beradi. Adibning 1920-yillarda nashr etgan o`nga yaqin tojik va o`zbek tilidagi alifbe hamda o`qish kitoblari orasida “Qiz bola yoki Xolida” darsligi qizlar maktabiga mo`ljallangani bilan ajralib turadi. U o`ttiz darsga mo`ljallangan. Asarning bosh qahramoni Xolida ismli qiz bo`lib, uning xulqi, xarakteri, atrofdagilarga munosabati, so`ngra, o`qishi va tarbiyasi xususida lavhalar berib borilgan. Jumladan, Xolida oilada, maktabda va tabiat qo`ynidagi faoliyat jarayonida ko`rsatiladi. Shuningdek, Ayniy Xolida misolida umuman qiz bolaning jamiyatda tutgan mavqei, sha`ni va orzu-havaslari haqida fikr yuritadi: “Qiz bola ota-onasining eng sevukli bir mevasidur. Qiz bola ota-onaning qayg`ulik chog`larinda eng mehribon bir sirdoshidir. Qiz bola qavmu qarindoshlarining obro`yi va nomuslaridir.
Qiz bola uyning ziynati va xonadonning davlatidir. Qiz bola yurtning bog`i va butun elu ulusning chirog`idir”. Ana shundan so`nggina, qiz bola timsolida Xolida gavdalanadi. Dastlab, uning olti yasharlik paytidagi arzanda va tantiqligi, kichkina bo`lishiga qaramay, yasan-tusanga o`chligi va o`rtoqlariga ham shunga qarab munosabat qilishi hikoya qilinib, keyinchalik bu qizaloq odmigina Fotima bilan do`stlashgach, xulq atvorida, dunyoqarashida o`zgarish yasalgani oydinlashadi.
Xolidada o`qish va ilm olishga havas uyg`ongani, mehnatsevarlik fazilatlarining shakllana borishi “Xolida xat va savoddan bo`lak narsani istamaydur”, “Xolida maktabga boradi”, “Xolida shohi va baxmal kiyimlarini sug`urib tashlaydir”, “Xolida qo`l ishlari o`rganadur”, “Xolida tikish tikadur” sarlavhali hikoyalarda o`z ifodasini topa borgan. Xullas, asar so`nggida kitobxon Xolidani aqlli va dono qiz sifatida ko`radiki, bu bilan adib bola tarbiyasi, inson shaxsining shakllanishida mehnat va oilaviy muhit muhim rol o`ynashini ko`rsata olgan. Ayniy bu qissa orqali o`zbek bolalar nasrining shakllanishiga ham katta hissa qo`shdi, deya olamiz.
Bundan tashqari, maktab va tarbiya mavzui unga umr bo`yi hamdam bo`ldi; adibning “Eski maktab”, “Yetim”qissasi va “Esdaliklar” memuari shunday xulosaga kelishga asos bo`ladi. Shu ma`noda S.Ayniy o`zbek bolalari uchun nasriy asarlar yozgan, bolalar realistik prozasi rivojida o`ziga xos hissa qo`shgan zullisonayn adib sifatida alohida e`tirofga sazovor.
