Oits haqida malumot.
OITS (SPID) kasalligi ko’pincha OIV infeksiyasi iborasining sinonimi sifatida ishlatiladi. Aslida esa agar OIV vaqtida nazoratga olinmasa, vaqt o’tishi bilan OITSga olib keladi.
OIV (inson immunitet tanqisligi virusi) – bu odamning immunitet tizimiga hujum qiladigan, uni zaiflashtiradigan va tanani infektsiyalarga, ba’zi xavfli o’smalarga juda moyil qilib qo’yadigan virus. OITS (orttirilgan immun tanqisligi sindromi) kasallikning yakuniy bosqichidir.
Virus qanday paydo bo’lgan?
OIVning kelib chiqish tarixi noaniq. Bir nechta farazlar mavjud. Ularning asoslari bor, ammo ularning barchasi faqat ilmiy hamjamiyatdagi taxminlar deb hisoblanadi.
Birinchi farazlardan biri kasallikning kelib chiqishini maymunlar bilan bog’laydi. Taxminan yigirma yil oldin, olim B. Korbett OIV 1930-yillarda shimpanze orqali, tishlash yoki bu maymunning qoni va go’shtiga tegish orqali inson tanasiga kirgan bo’lishi mumkinligini taxmin qilgan.
Ushbu gipoteza shimpanzelarning qonida OITSga o’xshash holatni keltirib chiqaradigan shunga o’xshash virus mavjudligi bilan ifodalanadi. Boshqa bir olim, professor R. Garrining fikricha, bu kasallik ancha eski va uning tarixi 1900 yildan boshlangan deb hisoblaydi. XX asr boshlarida aniqlangan Kaposi sarkomasini ushbu gipotezaning isboti hisoblanadi. Bu immunitet tanqisligi virusining dalilidir.
Ko’pgina tadqiqotchilar Markaziy Afrikani OITSning kelib chiqqan joy deb ko’rsatishadi. Yana bir tahmin shuki, OIV ma’lum hududlarda mavjud bo’lganligini, boshqalari esa uning paydo bo’lishini Afrikaning ayrim hududlarida radiatsiya fonida paydo bo’lishiga bog’laydi.
Yaqinda ingliz olimi E. Xuper virus XX asrning 50-yillari boshlarida poliomielitga qarshi vaktsinani ishlab chiqishdagi xato tufayli paydo bo’lgan degan gipotezani taklif qildi. Uning ta’kidlashicha, tarkibida OIV analogi bo’lgan shimpanze jigarini vaksina islab chiqarish jarayonida foydalanilganligi virusning tarqalishiga olib kelgan. Vaktsinani sinovdan o’tkazilgan hudularda OIV bilan kasallanish holati yuqori darajada bo’lganligi fakti bu gipotezani isbotlaydi.
OITS yuqish yo’llari.
Jinsiy aloqa. OITSni yuqtirishning asosiy yo’li – yuqtirgan odam bilan himoyalanmagan jinsiy aloqa. Inyeksiya ignalari almashinuvi. Yuqtirgan odamga ishlatilgan shprits va ignadan foydalanish.
Bachadondan bolaga yuqishi. Infeksiyalangan ona virusni homiladorlik paytida, tug’ish paytida yoki emizish paytida, agar ehtiyot bo’lmasa va dori-darmonlarni qabul qilmasa, bolasiga yuqtiradi. Infeksiyalangan qonni quyish. Virusni qon orqali yuqtirish – o’tgan asrning asosiy muammosi bo’ldi. Qonni tekshirishning zamonaviy usullari bu xavfni sezilarli darajada kamaytirdi.
Virus quyidagi hollarda yuqmaydi:
- qo’l siqish;
- quchoqlash;
- o’pish (agar labda yoki og’izda yaralar bo’lmasa);
- teri bilan aloqaqilish;
- sochiq, idishlarni birga ishlatish.
OIV rivojlanish bosqichlari:
1-bosqich (inkubatsiya bosqichi). Kasallik ilk paytidan kasallikning klinik belgilari paydo bo’lishigacha bo’lgan davr. Muddati: 2 haftadan 6-8 oygacha. Testlar virus mavjudligini aniqlay olmaydigan bosqich, ammo u allaqachon sheriklar va qabul qiluvchilarga yuqadi.
2-bosqich (birlamchi yoki faol bosqich): infektsiyadan so’ng, ko’p odamlarda simptomlar bilinmaydi yoki grippga o’xshash yengil namoyon bo’ladi. Odatda 2 oygacha davom etadi.
3-bosqich (surunkali bosqich): virus ko’payadi, lekin ko’pchilik odamlar simptom bilinmaydigan holatda bo’ladilar. Bu 2 yildan 20 yilgacha, ko’pincha 6-7 yil davom etadi.
4-bosqich (OITS): agar davolanish boshlanmasa, infektsiya OITS bosqichiga o’tishi mumkin, bu immunitetning jiddiy buzilishi, ma’lum asoratlarning paydo bo’lishi xavfini paydo qiladi. 1 yildan 3 yilgacha davom etishi mumkin. Keyin yuqtirgan odam opportunistik kasalliklardan vafot etadi. Chunki virusli va bakterial hujayralar miya, nafas olish, ovqat hazm qilish, mushak-skelet tizimi kabi tananing hayotni ta’minlovchi organlariga ta’sir qiladi.
OITS belgilari.
OIVning dastlabki belgilari (infektsiyadan 2-4 hafta o’tgach):
- Isitma.
- Bosh og’rig’i.
- Mushaklar va bo’g’imlarning og’rig’i.
- Tomoq og’rig’i (faringit).
- Limfadenopatiya (kengaygan limfa tugunlari).
- Diareya
- Taloqning kattalashishi
- Stomatit
- Dog’li toshma
- Ensefalit
Ko’p odamlar uzoq vaqt davomida alomatlarni sezmaydilar.
OITSning kech belgilari (agar antiretrovirus terapiya qabul qilinmasa):
- doimiy charchoq.
- Vazn yo’qotish.
- Takrorlanuvchi og’ir infektsiyalar (og’iz infektsiyalari, pnevmoniya va boshqalar).
- Tez-tez diareya va kandidoz (zamburug’li infeksiyalari).
- Shish, yara va boshqa teri muammolarining paydo bo’lishi.
- Antibiotiklarga qarshi immunitet.
Ushbu holat bir qator asoratlar bilan birga keladi. Ulardan ba’zilari:
- Opportunistik infektsiyalar. Virusga chalingan odamlar, odatda sog’lom odamlarda kasallik keltirib chiqarmaydigan mikroorganizmlar keltirib chiqaradigan infektsiyalarga ko’proq moyil bo’ladi. Masalan, sil, sitomegalovirus, pnevmosist pnevmoniya.
- O’smalar. Virusga chalingan odamlarda o’smalarning ayrim turlari, shu jumladan limfoma va karsinoma rivojlanishi xavfi ko’proq.
- Nevrologik kasalliklar. Neyrosifilis, Herpetik ensefalit, meningit kabi asoratlar bo’lishi mumkin.
- Kaxeksiya (tana vaznining pasayishi). OITS bilan kasallangan odamlar vazn yo’qotishi, muskul massasi kamayishi mumkin. Bu noaniq sabab bilan yoki surunkali kaxeksiya bilan birga keladi.
- Kardiovaskulyar asoratlar. Virusli odamlarda yurak-qon tomir kasalliklari ko’proq uchraydi.
- Bolalardagi o’ziga xos asoratlar. Virus bilan tug’ilgan yoki tug’ilish paytida yoki erta yoshda yuqtirgan bolalarda jismoniy, aqliy rivojlanishning kechikishi kabi o’ziga xos asoratlar paydo bo’lishi mumkin.
OITS belgilari juda jiddiy bo’lishi mumkin, tibbiy aralashuvni talab qiladi. Agar siz ushbu kasallikka shubha qilsangiz, ayniqsa ehtiyotsiz jinsiy munosabatlar yoki inyeksiya ignalari almashinuvi kabi xavf omillari mavjud bo’lsa, shifokorga murojaat qilishingiz kerak. Kasallikni erta aniqlash va davolash virusni muvaffaqiyatli nazorat qilish imkoniyatini sezilarli darajada oshiradi.
OITSni davolash
Antiretrovirus terapiyasiga (ART) asoslangan. ART tanadagi virus darajasini nazorat qilish, kasallikning rivojlanishini sekinlashtirishga imkon beradi. Samaradorli bo’lishi uchun uchun davolanishni iloji boricha erta boshlash muhimdir.
ART nomi bilan mashxur davolash usuli mavjud bo’lib, virusni nazorat qilish, infektsiyaning rivojlanishining oldini olishga yordam beradi. Biroq, hozirgi vaqtda OIVni to’liq davolash mumkin emas, shuning uchun odamlarning umr bo’yi vaqti-vaqti bilan ART ni o’tkazishdan boshqa iloji yo’q.
OIVni davolashning asosiy strategiyalari quyidagi tamoyillarni o’z ichiga oladi:
- Retrovirusga qarshi dorilarni qo’llash. Antiretrovirus terapiyasi (Art) – bu virusning hayotiy sikllarining turli bosqichlariga qarshi qaratilgan dorilarning kombinatsiyasidir. Bularga, teskari transkriptaza, integraza va proteaz ingibitorlari kiradi. Samarali davolanish dori-darmonlarni qabul qilish bo’yicha shifokor tavsiyalariga diqqat bilan rioya qilishni talab qiladi.
- Muntazam tibbiy ko’riklar. Davolash kursi davomida bemorga muntazam ravishda tibbiy tekshiruvlar, shu jumladan virusning zarar darajasi va CD4 hujayralari sonini tekshirish kerak. Bu shifokorga davolanish samaradorligini baholash va kerak bo’lganda tuzatishlar kiritish imkonini beradi.
- Asoratlarni davolash va oldini olish. Shifokor opportunistik infektsiyalar va o’smalar kabi OIV bilan bog’liq asoratlarni boshqarish uchun terapiya tavsiya qilishi mumkin.
- Sog’lom turmush tarzini saqlash. Davolashning muhim tarkibiy qismlari sog’lom ovqatlanish, jismoniy faollik, chekishni tashlash va spirtli ichimliklarni ko’p darajada iste’mol qilishni cheklashdir. Bu umumiy salomatlikni mustahkamlashga va tananing kurashuvchanligini oshirishga yordam beradi.
- Virus yuqishining oldini olish. OIV bilan kasallangan odamlarga virusni boshqalarga yuqtirishning oldini olish uchun ehtiyot choralarini ko’rish tavsiya etiladi, shu jumladan prezervativlardan foydalanish va xavfsiz jinsiy aloqa bo’yicha maslahatlarga amal qilishi kerak.
OITS surunkali holat bo’lib, davolash bemorning sog’lig’ini saqlash va bemor turmush tarzini yaxshilashga qaratilgan. Tibbiyot mutaxassislar bilan muntazam hamkorlik qilish, belgilangan davolash rejimlarini saqlash va sog’lom turmush tarzi OITSni muvaffaqiyatli boshqarishda muhim rol o’ynaydi.
Tavsiya etamiz: Giyohvandlik – umr zavoli matn
